Διατροφικές Οδηγίες για ρυθμισμένα επίπεδα γλυκόζης στο σακχαρώδη διαβήτη

Ο Σακχαρώδης Διαβήτης (ΣΔ) είναι μία χρόνια νόσος που χαρακτηρίζεται από διαταραχή του μεταβολισμού των Υδατανθράκων (Υ/Α), των Λιπών και των Πρωτεϊνών, λόγω μη επαρκούς ή/και καθόλου παραγωγής ινσουλίνης από το πάγκρεας, προκαλώντας χρόνια επεισόδια υπεργλυκαιμίας με επακόλουθες βλάβες σε όργανα του σώματος (αμφιβληστροειδή, νεφρούς, νεύρα, αρτηρίες). Έτσι, μια σωστή διατροφή αποτελεί τον «ακρογωνιαίο λίθο, όσο αφορά την διατροφική αντιμετώπιση (γλυκαιμικά, λιπιδαιμικά επίπεδα, βελτίωση σωματικού βάρους, αρτηριακή πίεση) της νόσου, με παράλληλη φαρμακευτική αγωγή και άσκηση.

Μία σωστή , ισορροπημένη διατροφή για διαβητικά ή μη άτομα (αφού δεν ισχύει ο όρος «Διαβητική Δίαιτα»), αποτελείται από: 45-65% Υ/Α. 20-35% Πρωτεΐνες, 10-35% Λίπος (Food and Nutrition Board of the Institute of Medicine). Συστάσεις από Nutritions Recommendations an Interventions for Diabetes: a position statement of American Diabetes Association αναφέρουν ότι αν και δεν υπάρχουν απόλυτα ποσοστά, Υ/Α και Μονοακόρεστα (MUFA) στο 60-70%, Κορεσμένο Λίπος (SFA) < 10%, Πρωτεΐνη 15- 20%. Επίσης, Διεθνείς Συστάσεις Διαβητολογικού διαιτολογίου προτείνουν: 55% Υ/Α, 15% Πρωτεΐνη, 30% Λίπος.

Κυριότερος Στόχος των διαβητικών είναι να διατηρούν τα επίπεδα της γλυκόζης αίματος όσο γίνεται στα φυσιολογικά επίπεδα, για να αποφεύγονται οι οξείες επιπλοκές (κετοοξέωση, υπογλυκαιμία), και καλύτερη ποιότητα ζωής. Ανάλογα με τον τύπο Σακχαρώδη Διαβήτη (1 ή 2) θα πρέπει να υπάρχει και η αντίστοιχη φαρμακευτική αγωγή, κατάλληλη ινσουλινοθεραπεία ή αντιδιαβητικά δισκία, για να αντιμετωπίσουν, κυρίως, την ποσότητα των Υ/Α των γευμάτων. Άρα, η επίτευξη του στόχους τους πραγματοποιείται με τον σωστό υπολογισμό των ισοδυνάμων Υ/Α και την απαιτούμενη δόση ινσουλίνης για την κάλυψη των αναγκών του γεύματος. 

• Υδατανθρακούχες Επιλογές, που είναι και οι προτιμότερες είναι τα φρούτα, λαχανικά, δημητριακά, ζυμαρικά, πατάτα, ρύζι, καλαμπόκι, ενώ σημαντική ποσότητα Υ/Α έχουν και τα γαλακτοκομικά. Τα απλά σάκχαρα (φρουκτόζη, γλυκόζη) όπως βρίσκονται στη ζάχαρη, στο μέλι, στη μαρμελάδα προτιμούνται να προσφέρουν λιγότερο από 10% της συνολικής ενέργειας (WHO) στο διαβητικό άτομο. Σημασία έχει η ποσότητα και η κατανομή τους, κι όχι ο τύπος (υψηλό ή χαμηλό γλυκαιμικό δείκτη).Παράγοντες που επηρεάζουν την γλυκαιμική απόκριση στις τροφές: 1) ποσότητα προσλαμβανόμενων Υ/Α, 2) τύπος ζάχαρης (γλυκόζη, φρουκτόζη, σακχαρόζη, λακτόζη), 3) φύση του αμύλου (αμυλόζη, αμυλοπηκτίνη, άμυλο) π.χ ολ. άλεσης ή μη, 4) μαγείρεμα – προετοιμασία τροφής (βαθμός ζελατινοποίησης αμύλου, μέγεθος του μορίου), 5) δομή του τροφίμου (συνύπαρξη λίπους, τανίνες, άμυλο – πρωτεΐνες, λίπος – πρωτεΐνες, τα οποία επιβραδύνουν την πέψη και απορρόφηση).
• Φυτικές ίνες που περιέχονται στα φρούτα, λαχανικά, προϊόντα ολικής αλέσεως, όσπρια, είναι άπεπτοι Υ/Α που δεν απορροφούνται. Βοηθούν στην βελτίωση των μεταγευματικών επιπέδων σακχάρου στο αίμα, λόγω του ότι καθυστερούν την απορρόφηση του, και επηρεάζουν θετικα την ινσουλίνη, καθώς επίσης μειώνουν την απορρόφηση του λίπος, βελτιώνοντας έτσι το λιπιδαιμικό προφίλ.
• Πρωτεϊνούχες Επιλογές (κρέας, ψάρι, θαλασσινά, αβγό, καθώς και τα όσπρια, τα γαλακτοκομικά) και οι Λιπαρές επιλογές, (σπορέλαια, ελαιόλαδο, μαργαρίνη, βούτυρο, σουσάμι, ταχίνι, ξηροί καρποί) δεν επηρεάζουν άμεσα το μεταγευματικό σάκχαρο, αλλά έμμεσα, διότι καθυστερούν την απορρόφηση του, με αποτέλεσμα να αυξάνεται μετά από ώρες αφού ληφθεί το γεύμα. Οι προτεινόμενες λιπαρές επιλογές είναι της φυτικής προέλευσης και τα ω3 (κυρίως στα λιπαρά ψάρια) και συστήνεται η αποφυγή των λιπαρών ζωικής προέλευσης, λόγω κορεσμένου λίπους και trans λιπαρών που επιβαρύνουν την υγεία. Άρα, η συνοδεία των δύο αυτών επιλογών με τις υδατανθρακούχες επιλογές , προσφέρει ομαλότερη αύξηση της μεταγευματικής γλυκόζης μετά από ένα γεύμα.Ένας σωστός προγραμματισμός και έλεγχος των επιπέδων γλυκόζης του αίματος προ και μετα-γευματικά είναι ο υπολογισμός των ισοδυνάμων Υ/Α της διατροφής του και η λήψη της αντίστοιχης δόσης ινσουλίνης ή αντιδιαβητικών δισκίων. 1 ισοδύναμο Υ/Α έχει 15γρ. Υ/Α (από αμυλούχα, δημητριακά, φρούτα, λαχανικά) και 12 γρ. Υ/Α στο γάλα και το γιαούρτι.Όταν η σύσταση του γεύματος έχει πολύ μικρή ποσότητα πρωτεΐνης ή/και λίπους, τότε δεν υπολογίζεται. Αν όμως η ποσότητα της πρωτεΐνης και κυρίως του κρέατος είναι 120 γρ. και πάνω, συνυπολογίζεται ως 1 ισοδύναμο Υ/Α, ενώ αν είναι ψάρι συνυπολογίζεται από τα 150γρ. όσο αφορά το λίπος, κάθε τρία ισοδύναμα του συνυπολογίζεται 1 ισοδύναμο Υ/Α. Βέβαια, στον συνολικό υπολογισμό θα πρέπει να ληφθεί υπόψην και τυχόν διόρθωση σακχάρου, αφού πρώτα μετρηθεί. Για κάθε άτομο είναι διαφορετική η ανάγκη του για μονάδες ινσουλίνης για κάθε ισοδύναμο Υ/Α, γεγονός που θα πρέπει να ρυθμίσει την δική του αναλογία με τη βοήθεια του γιατρού και του διαιτολόγου του.
• Γαλακτοκομικά: 1 ισοδύναμο Υ/Α = 12γρ. , 8γρ. Πρωτεΐνη και το λίπος ποικίλει. Το γάλα και το γιαούρτι είναι πολύ χρήσιμα διατροφικά στοιχεία στο ΣΔ. Θεωρείται ιδανική επιλογή για το πρωινό μαζί με επιλογή Υ/Α και για σνακ προ ύπνου, με καλύτερα πρωινά επίπεδα σακχάρου. Το τυρί δεν έχει Υ/Α, αλλά έχει αυξημένο λίπος και συνυπολογίζεται στα ισοδύναμα Υ/Α από τα 50γρ. χρειάζεται προσοχή γιατί προκαλεί υπεργλυκαιμία μετά από 2-3 ώρες λόγω της μεγάλης ποσότητας λίπους.
• Αρτοσκευάσματα – Δημητριακά: 1 ισοδύναμο Υ/Α = 15 γρ. Υ/Α, 3γρ. Πρωτεΐνη, 0-1 γρ. λίπος. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία στην αγορά και τα περισσότερα είναι πλούσια σε σάκχαρα και απλούς Υ/Α, κι έτσι συστήνεται προσοχή στα άτομα με ΣΔ. Για να είναι ένα τρόφιμο κατάλληλο για ΣΔ πρέπει να έχει αρκετές φυτικές ίνες, έτσι ενθαρρύνεται η κατανάλωση προϊόντων ολικής άλεσης, αλλά πάντα με μέτρο.Όσο αφορά την ζάχαρη, δεν απαγορεύεται όπως γινόταν παλιά, συστήνεται προσοχή στην ποσότητα. Μικρά φορτία ζάχαρης μπορούν να γίνουν ανεκτά όταν καταναλώνονται σε σύνθετο γεύμα. 

• Φρούτα - Χυμοί: 1 ισοδύναμο Υ/Α = 15 γρ. Υ/Α. Τα φρούτα έχουν περισσότερη περιεκτικότητα φυτικών ινών σε σχέση με τους χυμούς, λόγω της φλούδας. Δεν υπάρχουν απαγορευμένα φρούτα, όπως πίστευαν παλιά, φτάνει να τηρείται ο υπολογισμός των ισοδυνάμων. Οι κομπόστες να προτιμούνται χωρίς ζάχαρη. Προσοχή συστήνεται στους χυμούς, κυρίως όταν περιέχουν πρόσθετη ζάχαρη. 

• Λαχανικά: 1 ισοδύναμο Υ/Α = 15γρ. Υ/Α = 3 ισοδύναμα λαχανικών
  Απαραίτητο συνοδευτικό των γευμάτων για αίσθημα κορεσμού, και προσφοράς φυτικών ινών για καλύτερη μεταγευματική γλυκόζη.

• Επιδόρπια: με τις σύγχρονες απόψεις, δεν απαγορεύεται η κατανάλωση γλυκών στο ΣΔ, αλλά συστήνεται η μεγάλη προσοχή στο είδος και στην ποσότητα, λόγω της μεγάλης περιεκτικότητας σε Υ/Α και λίπος που αυξάνουν τη μεταγευματική γλυκόζη και είναι πλούσια σε θερμίδες. Μπορούν να καταναλωθούν προϊόντα με γλυκαντικές ουσίες. Όσο αφορά τις σοκολάτες, συστήνεται προσοχή σε αυτές του εμπορίου που έχουν φρουκτόζη γιατί αυξάνονται τα τριγλυκερίδια, κι έτσι προτιμούνται οι κοινές πικρές σοκολάτες συνυπολογίζοντας τα ισοδύναμα Υ/Α (25γρ. Υ/Α = 1 ισοδύναμο Υ/Α)

• «Διαβητικά Τρόφιμα»: ο όρος αυτός δεν ισχύει πλέον σύμφωνα με την οδηγία (directive) 1999/41/EC, έκδοση 7 Ιουνίου 1999, στηριζόμενη στην οδηγία 89/398/EC που αφορούσε τους νόμους των χωρών μελών, σχετικά με τα τρόφιμα για ΣΔ. Η μεγάλη περιεκτικότητα τους σε φρουκτόζη επιβαρύνει το λιπιδαιμικό προφίλ (αύξηση τριγλυκεριδίων, αυξημένο κορεσμένο λίπος), προσφέρει περισσότερες θερμίδες, ενώ παρεξηγούνται από το κοινό και χάνουν την έννοια του Μέτρου. Η ουσία είναι ότι όσο «ελαφρύ» ή «διαβητικό» πλασάρεται ένα προϊόν, θα πρέπει να διαβάζονται οι πίνακες των θρεπτικών συστατικών για συνυπολογισμό των ισοδυνάμων Υ/Α.

• Γλυκαντικές ουσίες: χρησιμοποιούνται για μείωση Υ/Α στα τρόφιμα, αλλά πρέπει να ισχύει το μέτρο, γιατί η υπερκατανάλωση ίσως δημιουργήσει παρενέργειες. Μερικές έχουν ένα μικροποσό θερμίδων που στην μεγάλη ποσότητα να ξεγελάσουν το άτομο. Άρα, δίνεται προσοχή στην ποσότητα και στην συχνότητα.

• Ελεύθερα τρόφιμα είναι τα τρόφιμα που προσφέρουν λιγότερες από 20 θερμίδες, δηλ. 5 γρ. Υ/Α και συμπεριλαμβάνουν τα μπαχαρικά, τα εδώδιμα, ποτά – ροφήματα, σάλτσες, υποκατάστατα ζάχαρης, τροφές με μειωμένα λιπαρά. Η ποσότητα που θα καταναλώνεται κάθε φορά δεν θα πρέπει να ξεπερνά τα 5 γρ. Υ/Α.

• Ροφήματα, τα οποία περιέχουν ζάχαρη, σοκολάτα, χυμό, σαντιγύ, γάλα, θα πρέπει να συνυπολογίζεται στα ισοδύναμα. Προτείνονται τα ροφήματα τύπου light, με χωρίς ζάχαρη ή με μικρή ποσότητα γλυκαντικής ουσίας. 

• Αλκοόλ: η επίδραση του εξαρτάται από τον τύπο και την ποσότητα της αλκοόλης του ποτού. Η δράση του προκαλεί υπογλυκαιμία όταν ληφθεί χωρίς φαγητό, ενώ συστήνεται η κατανάλωση του μαζί με φαγητό. Στην περίπτωση που το άτομο εμφανίζει υπερτριγλυκεριδαιμία, συχνές υπογλυκαιμίες, παγκρεατίτιδα, γαστρεντερολογικά προβλήματα ή φάρμακα που περιέχουν βαρβιτουρικά, ηρεμιστικά, αντιισταμινικά θα πρέπει να αποφεύγεται και να συμβουλεύεται τον γιατρό του.

  Ποτά που δεν έχουν Υ/Α: ουίσκι, βότκα, τζιν κονιάκ, ρούμι, ούζο, μαρτίνι, ενώ η μπύρα,, τα γλυκά κρασιά, το λικέρ, κοκτέιλ (με τόνικ) έχουν Υ/Α. Τα ξηρά κρασιά και οι light μπύρες προτιμούνται. Οι συστάσεις της Αμερικάνικης Διαβητολογικής Εταιρίας προτείνουν δυο ποτά ημερησίως για άνδρες και 1 ποτό ημερησίως για τις γυναίκες.

• Νηστεία: οι διατροφικές επιλογές σε αυτή την χρονική περίοδο, λόγω της αποφυγής του κρέατος, του ψαριού, των αβγών, των γαλακτοκομικών, είναι πλούσια σε Υ/Α, φυτικές ίνες, και μονοακόρεστα λιπαρά. Για αποφυγή υπεργλυκαιμίας, θα πρέπει καταναλώνεται υποκατάστατο του κρέατος, ως πρωτεϊνούχα επιλογή, όπως θαλασσινά, όσπρια, σόγια. Προσοχή στην υπερκατανάλωση φρούτων λόγω της περιεκτικότητας τους σε φρουκτόζη και εξίσου προσοχή στην ποσότητα του λίπους (ελαιόλαδο, ελιές, ταχίνι, ξηροί καρποί). Δεν συστήνεται η τήρηση μεγάλου διαστήματος νηστείας, λόγω της χαμηλής βιολογικής αξίας πρωτεΐνης στο διαιτολόγιο. 

Ο Γλυκαιμικός Δείκτης (ΓΔ), που δείχνει πόσο γλυκό είναι ένα τρόφιμο των 50γρ. Υ/Α ως προς ένα τρόφιμο ελέγχου (λευκό ψωμί ή γλυκόζη) που έχει το ίδιο ποσό Υ/Α, βοηθά στην επιλογή των υδατανθρακούχων τροφών που θα επηρεάσουν λιγότερο το σάκχαρο. Βέβαια, ο ρυθμός και ταχύτητα απορρόφησης της τροφής και παράλληλα η αύξηση του ΓΔ εξαρτάται από: 1) υφή της τροφής και μέγεθος της δομικής μονάδας (όσο πιο επεξεργασμένο προϊόν, τόσο αυξημένος ΓΔ), 2) παρουσία φυτικών ινών που μειώνει τον ΓΔ, 3) αυξημένος λόγος αμυλόζης / αμυλοπηκτίνης μειώνει το σάκχαρο του αίματος, 4) παρουσία λίπους ή/και πρωτεΐνης στο γεύμα (επιβραδύνουν την κένωση στομάχου) σε συνδυασμό με Υ/Α μειώνει το ΓΔ, 5) παρουσία άπεπτων φυτ. Ινών μειώνει ΓΔ, 6) όσο πιο ώριμο το φρούτο, τόσο αυξημένος ο ΓΔ, 7) τι ποικιλία είναι το τρόφιμο (π.χ. ρύζι Basmati έχει χαμηλότερο ΓΔ από το άσπρο ρύζι), 8) αντίδραση σακχάρου από το ένα γεύμα στο άλλο. Εντούτοις, υπάρχουν κάποιοι σκεπτικισμοί – αμφιβολίες για το ΓΔ, διότι λαμβάνεται υπόψην μόνο η ποσότητα Υ/Α κι όχι των υπόλοιπων συστατικών, που σε μεγαλύτερες ποσότητες θα πρέπει να συνυπολογίζονται στα ισοδύναμα Υ/Α, όπως προαναφέρθηκε.

Ανακεφαλαιώνοντας, η διατροφή στο ΣΔ είναι μία τήρηση των σωστών επιλογών υγιεινής διατροφής για όλο τον υγιή πληθυσμό, με πρότυπο το μοντέλο της Μεσογειακής Διατροφής. Προϋποθέτει σωστό προγραμματισμό, σωστή ενημέρωση και καλή εκπαίδευση από γιατρό και διαιτολόγο, φυσική δραστηριότητα και σωστή εφαρμογή της φαρμακευτικής αγωγής. 

Πηγές:

Οδηγός Διατροφής για τη ρύθμιση του Διαβητη, Ελληνική Διαβητολογική Εταιρια, 2008

Αντώνιος Ζαμπέλας, «Κλινική Διαιτολογία & Διατρογή με στοιχεία παθολογίας, 1

Diabetes Care. 2007 Jan;30 Suppl 1:S48-65 

Μαρία Κατσιαρή Διαιτολόγος